Bij een herindeling is er sprake van de instelling en opheffing van gemeenten. Waarbij door de wijziging van de gemeentegrenzen het aantal inwoners van tenminste één van de betrokken gemeenten met 10% of meer gaat toe- of afnemen.

Bij een herindeling gaan gemeenten politiek-bestuurlijk en ambtelijk op in één nieuwe gemeente. De oude gemeenten worden opgeheven en de autonomie gaat over aan de nieuwe gemeente.

Na herindelingsverkiezingen wordt een nieuwe gemeenteraad gevormd, alsmede één nieuw college en één ambtelijke organisatie. Het proces tot bestuurlijke fusie vindt plaats volgens een wettelijk traject op nationaal, regionaal en lokaal niveau.

Bij een samenvoeging worden twee of meer gemeenten van vergelijkbare of verschillende omvang opgeheven om een nieuwe gemeente te vormen. Daarnaast kan er sprake zijn van een toevoeging. In dat geval worden één of meer kleine gemeenten opgeheven en toegevoegd aan een grotere gemeente.

De redenen om voor een herindeling te kiezen lopen uiteen, variërend van het beter kunnen realiseren van opgaven tot het vergroten van de bestuurlijke invloed in de regio, provincie en in het land. Ook zijn er herindelingen of grenscorrecties waarbij het initiatief niet afkomstig was/is vanuit de betreffende gemeenten, maar waarbij de provincie het proces daartoe heeft ingezet.

Aan een herindeling gaat een keuze door de betrokken colleges van B&W en gemeenteraden vooraf. Vaak wordt voor het maken van de keuze om gemeenten te herindelen (met één of meerdere partners) een onderzoek uitgevoerd. Indien de gemeenteraden kiezen voor herindeling, wordt de herindeling nader uitgewerkt in een herindelingsontwerp en -advies. Wanneer ook daarover positieve bestuurlijke en politieke besluitvorming heeft plaatsgevonden (en het wettelijke traject door provincie en Rijk worden voortgezet), kunnen de gemeenten een projectorganisatie inrichten om de nieuwe gemeente startklaar te maken.

Bij een herindeling dient een wettelijk traject te worden doorlopen. De daarbij betrokken partijen zijn: gemeenten, provincie, ministerie BZK, ministerraad, Raad van State, Tweede en Eerste Kamer. Het traject duurt circa 3 jaar: vanaf het principebesluit van gemeenteraden om te komen tot herindeling tot aan de daadwerkelijke grensbeschrijving.

Een herindeling is van invloed op de baten en lasten van gemeenten, zowel structureel als incidenteel. Zo heeft het effect op de uitkering van het gemeentefonds. Ook keert het Rijk een incidentele bijdrage uit in het geval van een herindeling. In de gerelateerde vragen wordt specifieker ingegaan op de gevolgen voor de uitkering uit het gemeentefonds, de structurele financiële effecten, de Arhi-uitkering en incidentele financiële effecten.

Een herindeling heeft een structureel financieel effect op de uitkering uit het gemeentefonds. Een deel van de uitkering uit het gemeentefonds aan gemeenten bestaat uit een zogenaamde vaste voet: een vast bedrag voor elke gemeente. Die vaste voet bedraagt ongeveer € 400.000 euro per gemeente. Door een herindeling komt de vaste voet van één of meer gemeenten te vervallen. Dat betekent een daling (op de som) van de algemene uitkering van vier ton voor elke gemeente die er na de herindeling minder is.

De samenvoeging van gemeenten kan ervoor zorgen dat er efficiencyvoordelen ontstaan. Dit betreft vaak circa 5% tot 10% van de bedrijfsvoeringslasten. Tegelijk kan er ook sprake zijn van een opdrijvend effect in het loongebouw, waardoor een deel van het efficiencypotentieel kan verdampen. Verder treedt er reductie van een aantal overige kosten op, met name in de inperking van de bestuurlijke kosten.

Het Rijk keert een zogeheten ‘tijdelijke maatstaf herindeling’ uit ter compensatie van de incidentele kosten van een herindeling. De ‘vergoeding tijdelijke verdeelmaatstaf’ wordt uitgekeerd over een periode van vijf jaar.

Met een herindeling gaan eenmalige kosten gepaard, bijvoorbeeld voor het opstellen het herindelingsontwerp en -advies en het overgangsproces van medewerkers. Ook zijn er vaak kosten voor het harmoniseren van ICT-systemen. Daarnaast kunnen gemeenten door een herindeling willen of moeten uittreden bij gemeenschappelijke regelingen, waarmee uittredingskosten gepaard kunnen gaan.

Een herindeling heeft op een aantal manieren effect op inwoners. De afstand tussen inwoners en het gemeentebestuur neemt toe, de hoogte van de lokale lasten kan wijzigen en de harmonisatie van beleid kan op onderdelen tot veranderingen leiden.

Alle medewerkers – met uitzondering van de gemeentesecretarissen en griffiers, zie hierna – komen voorlopig in dienst van de ambtelijke organisatie van de nieuwe gemeente. ‘Voorlopig’, omdat het college van de nieuwe gemeente binnen zes maanden moet besluiten of en in welke functie een ambtenaar in dienst blijft of dat hij eervol wordt ontslagen. Voor de overgang naar een nieuwe gemeente wordt altijd een sociaal plan (of sociaal statuut) opgesteld met afspraken over de rechten van de medewerkers en de te doorlopen procedures.

Op de herindelingsdatum worden gemeentesecretarissen en griffiers eervol uit hun ambt ontslagen. Gedeputeerde Staten (GS) stellen een tijdelijke gemeentesecretaris aan (voor 1 december voorafgaande aan de herindelingsdatum), meestal op voordracht van de gemeenten. De huidige gemeentesecretarissen en griffiers kunnen – indien gewenst – een verzoek indienen bij GS om met ingang van de herindelingsdatum in een andere voorlopige functie over te gaan in dienst van de nieuwe gemeente. De rechtspositie zal in dat geval gelijk zijn aan die van de overige ambtenaren. De nieuwe gemeente bepaalt op welke functie men terecht komt. In beginsel zullen GS zulke verzoeken honoreren.

Een herindelingsontwerp- en advies geeft de procesmatige en inhoudelijke onderbouwing van de voorgestelde herindeling. Het herindelingsontwerp wordt opgesteld door de colleges van B&W en vastgesteld door de gemeenteraden van de betrokken gemeenten. Het herindelingsadvies is (vrijwel) identiek aan het herindelingsontwerp, maar dan inclusief een reactienota op de zienswijzen (en eventuele verwerking) ervan. Het herindelingsadvies wordt uiteindelijk, voorzien van een provinciale zienswijze, door de minister van BZK getoetst aan het op dat moment geldende Beleidskader. Daarna wordt het omgezet in een voorstel voor een herindelingswet.

De Wet algemene regels herindeling is een Nederlandse wet, bedoeld om het proces van herindelingen en grenscorrecties te begeleiden en gevolgen te ondervangen. De wet is in 1984 vastgesteld en regelt hoe gemeenten, provincies en de Minister van Binnenlandse Zaken moeten handelen als er bij van één van hen een initiatief is om het grondgebied van een provincie of gemeente te wijzigen. In de kern bestaat de wet Arhi uit vier delen.

Op 1 januari 2012 waren er 412 gemeenten. Anno 2017 zijn dit er nog 388. In de tussentijd hebben er 16 herindelingen plaatsgevonden.