Na een herindeling in één klap een grote gemeente bestaande uit vele kernen. In hoeverre kan een herindeling worden benut om te werken aan nieuwe vormen van kernendemocratie? Deze vraag stond centraal in de sessie ‘herindeling en kernendemocratie’ tijdens de Dag van de Lokale Democratie (17 november). We nemen u mee in de zoektocht van veel herindelingsgemeenten en geven 5 concrete tips om aan de slag te gaan met kernendemocratie. En we nodigen u graag uit voor de vervolgsessie in januari.

Herindeling leidt tot de kern

Het aantal gemeenten is vanaf 1980 tot nu meer dan gehalveerd. Er staan nog circa 15 herindelingen van gemeenten op de planning in 2018 en 2019. In 2019 telt Nederland naar verwachting 363 gemeenten. Logischerwijs zijn er steeds minder gemeenten met minder dan 20.000 inwoners en stijgt het aantal kernen per gemeente. Kortom, door het opschalen neemt de afstand tussen gemeentebestuur en de kernen toe. Tegelijkertijd willen gemeenten juist de kracht van de gemeenschap benutten en de identiteit van kernen behouden. We zien dan ook dat een herindeling voor veel gemeenten afschalen betekent en terug leidt tot de kern.

Kernendemocratie

Gemeenten zoeken naar manieren om – ondanks een herindeling – de verbinding met de kernen te behouden en zelfs te verbeteren. Daarbij is het begrip kernendemocratie in opkomst. En hoewel dé kernendemocratie niet bestaat, zien we ten minste twee eigenschappen terug: het gaat om invloed en zeggenschap van inwoners, ondernemers en organisaties op hun kern. En het leidt tot een andere rol voor gemeenteraad, college van B&W en ambtelijk apparaat. In het land zien we dan ook verschillende vormen van kernendemocratie, zoals:

• De gemeente Schouwen-Duiveland, die sinds de herindeling in 1997 met een convenant stads- en dorpsraden werkt.
• De gebiedscommissie Rozenburg in de gemeente Rotterdam.
• Het experiment van de burgerbegroting in Geffen van de gemeente Oss in 2016.
• De herindelingsgemeente West Betuwe die in afstemming met de kernen een bidbook opstelt en aanbiedt aan de nieuwe gemeenteraad, waarin onder andere de gewenste rol van de kernen en gemeente aan de orde komt.

5 tips om aan de slag te gaan met kernendemocratie

Tijdens de sessie hebben we allerlei smaken van kernendemocratie voorbij zien komen. Met verschillende tips hoe er mee aan de slag te gaan. We zetten de belangrijkste tips op een rij:

Start al voor de herindelingsdatum met het proces met de kernen. Ga voor de herindeling proactief aan de slag met de kernen. Als zelfstandige gemeente ten behoeve van een zorgvuldige partnerkeuze, of als gezamenlijke gemeenten in de opmaat naar de herindeling. Bepaal samen wat kernen onderscheid, wat de kernen nodig hebben van de gemeente en wat de kernen zelf kunnen en willen oppakken.

West Betuwe maakt tijdens het herindelingsproces een bidbook van de kernen voor de nieuwe gemeenteraad. In het bidbook komen de afspraken te staan over het eigenaarschap van de gemeente en elke kern specifiek.

Betrek de raden tijdig en actief in het proces. Kernendemocratie heeft effect op de vertegenwoordiger van de representatieve democratie: de raad. Zorg voor een actieve en tijdige rol van de raad in het meedenken over en het vormgeven van kernendemocratie. Zo kan een harmonieuze relatie van zeggenschap ontstaan tussen raad en kernen.

De gemeenteraden van Onderbanken, Nuth en Schinnen hebben in voorbereiding op de herindeling een ontwikkelagenda opgesteld, waarin de nieuwe relatie tussen gemeente en gemeenschap is opgenomen.

Geef aandacht aan het leren van elkaar vóór de herindeling. In de hectiek van de herindelingsvoorbereidingen raken de kernen soms ondergesneeuwd. Juist in de overgangsfase naar een nieuwe gemeente kan geleerd worden van de verschillende werkwijzen. En weersta dan de verleiding om te uniformeren en formaliseren. Verschil mag er zijn. Leer juist van de verschillen en benut ze voor de vormgeving van kernendemocratie in de nieuwe gemeente.

In voorbereiding op de herindeling (1 januari 2019) besteden de gemeenten Molenwaard en Giessenlanden veel aandacht aan hoe de verschillende werkwijzen met de kernen elkaar juist kunnen versterken.

Speel in op de dynamiek van elke kern. In sommige kernen is al een dorpsraad aanwezig, die in de vormgeving van de kernendemocratie van een herindelingsgemeente een plek kan krijgen. In andere kernen is geen dorpsraad aanwezig, maar organiseren inwoners zich bijvoorbeeld liever thematisch en incidenteel. De samenleving is dynamisch. Elke kern is anders en vraagt om een andere aanpak. Speel daar op in.

Neem de tijd. En houd vol. Gesprekken met de kernen beginnen soms met ‘wensenlijstjes’. Het vraagt tijd van de gemeente en de kernen om de nieuwe verdeling van eigenaarschap (wat doet de gemeente, wat doen we zelf) eigen te maken. En het gaat niet altijd in één keer goed. Dat vraagt van de gemeente geduld, maar ook stimuleren en ondersteunen waar mogelijk.

Vervolgsessie: doet u mee?

In januari 2018 organiseren Herindeling.nl & Democratic Challenge (VNG/BZK) in Neerijnen een vervolgsessie over kernendemocratie en herindeling. Er hebben zich al ruim 30 mensen aangemeld. Bent u ook geïnteresseerd? Meld u aan via info@herindeling.nl, dan houden wij u op de hoogte.