Schaalvergroting in gemeenteland blijkt telkens weer lastig te realiseren. Steeds weer borrelt de behoefte om de eigenheid te benadrukken op. In Nuenen leidt het tot afzetten tegen de grote stad, in de Kempen ligt het ingewikkelder. Voorstanders van fusie zien de Kempen als een onwrikbare eenheid. Wat hebben ze dan met elkaar gemeen? En als ze zo op elkaar lijken, waarom lukt een fusie dan niet?
De Contente Mens
Op de Markt van Eersel staat-ie al sinds 1957: de Contente Mens. Het beeld is gemodelleerd naar Jantje Mollen uit Duizel. Een onverzettelijk en gemoedelijk boerke. De Contente Mens staat symbool voor de archetypische Kempische cultuur en volksaard, zoals ook mensen uit de Peel karaktertrekken zouden delen. Vraag een geboren Steenselnaar waar hij woont dan komt eerst de naam van zijn dorp om het direct te laten volgen met ‘in de Kempen’. In Casteren is het niet anders.
Natuurlijke schaalvergroting
Kortom, de Kempische identiteit spreekt tot de verbeelding. Als ergens een bijna natuurlijke schaalvergroting zou moeten lukken, is het in de Kempen wel, zou je denken. Dat was ook de conclusie van een rapport waarmee het gemeentebestuur van Eersel in 2017 nog steun uitsprak voor het opheffen van de eigen gemeente en voor een bestuurlijke fusie in de Kempen pleitte. Immers: gemeenten hebben er veel zware taken bij gekregen, zoals de zorg en het aan het werk helpen van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Een klein ambtelijk apparaat kan dat simpelweg niet meer aan.
Maar, inmiddels waait er een heel andere politieke wind in de gemeente Eersel én in de rest van de Kempen. In Eersel zit nu een bestuur dat herindeling faliekant afwijst. Het kleine Reusel-De Mierden is de enige die nog wel wil fuseren. Het lang weifelende Bladel heeft ook weer een duidelijke keuze gemaakt door vorige week een nieuwe, permanente burgemeester te kiezen.
Kempische ziel
Waarom lukt het ook in de Kempen niet de handen ineen te slaan? De gedachte dat er zoiets als een gemeenschappelijke Kempische ‘ziel’ of ‘eenheid’ zou zijn, blijkt immers nog altijd springlevend. Dat het gebied economisch en geschiedkundig een gemeenschappelijke basis heeft, valt onmogelijk te ontkennen. De Kempische dorpelingen moesten lange tijd het beste zien te maken van de woeste zand-en heidegronden waartoe zij waren veroordeeld. Met hard werken kregen ze het voor elkaar. Vanaf begin van de twintigste eeuw boorden de Kempenaren nieuwe inkomsten aan door zich thuis of in kleine bedrijven op nijverheid toe te leggen. Eén van de meest succesvolle voorbeelden hiervan is de sigarenindustrie.
Maakindustrie
Tegenwoordig is het de maakindustrie die floreert in de Kempen. Eén van de meest toonaangevende bedrijven is Vencomatic in Eersel, een wereldwijd opererend bedrijf dat innovatieve systemen voor pluimveebedrijven maakt, opgericht door Cor van de Ven. Dat de Kempen een industrieel succesverhaal is geworden is zeker geen toeval, volgens Eerselnaar Van de Ven. ,,Kempenaren zijn over het algemeen harde werkers, loyaal, en wat heel belangrijk is: ze kunnen goed zelfstandig werken.”
Ook op toeristisch vlak brengen ondernemers al langer één verhaal naar buiten, over de hele streek. De Kempen wordt in de marketing neergezet als één idyllisch gebied waar de drukke stadsmens op adem komt. Ook in het onderling verkeer tussen Kempenaren zijn grenzen vervaagd. In een onderzoek van Pieter Tordoir uit 2013 naar de stromen van mensen, geld en goederen in Zuidoost-Brabant blijkt ook hoezeer gemeentegrenzen nauwelijks een rol spelen in de Kempen. Trouwen doe je al lang niet meer in het eigen dorp, werken, winkelen en op stap gaan kan net zo goed elders in de regio.
Kortzichtigheid
Of de Kempen ook dezelfde volksaard delen? Om dat te bepalen is een hardere noot om te kraken. Bergeijkenaar Johan Biemans denkt als heemkundige en zelfbenoemd ‘culturicus’ al zijn hele leven over de Kempische mens na. Die is nogal overdreven ‘content’ en heeft de neiging achterover te leunen, meent Biemans. Hij bedoelt niet dat zijn streekgenoten lui zijn, maar het schort er wel aan initiatief nemen, het hoofd boven het maaiveld uitsteken.
De Kempenaar is tevreden wanneer het zijn eigen gezin en alles wat zijn erf betreft goed gaat. Zijn blik reikt niet verder dan direct nodig is. – Johan Biemans over de Kempenaar in 1958
Overleven op de schrale heide- en zandgronden was vroeger het devies voor al die kleine boeren en die levenshouding leidde volgens de kritische Biemans tot een diep verankerde kortzichtigheid. Dit schreef Biemans in 1958, in een rapport dat de basis werd voor de eerste poging tot samenwerking tussen de Kempengemeenten (de Welvaartsstichting Kempenland), nu zestig jaar geleden: ,,De Kempenaar is tevreden wanneer het zijn eigen gezin en alles wat zijn erf betreft goed gaat. Zijn blik reikt niet verder dan direct nodig is.”
Geest uit het verleden
De door Biemans benoemde kenmerken klinken veel Kempenaren niet onbekend in de oren. Maar juist door die vervaagde grenzen is de Kempische mens die Biemans beschrijft volgens Frans Tholen (Dorpsraad Hoogeloon) een geest uit het verleden geworden, een hardnekkig cliché. ,,De cultuur in de Kempen is inmiddels zo veranderd. Dat komt ook door invloed van buitenaf, van mensen uit de steden die hier kwamen wonen. Zij hebben hun eigen gebruiken meegenomen.”
Dat vermeende gevoel van Kempische eigenheid speelde desondanks een belangrijke rol in discussies over de bestuurlijke toekomst van het gebied. Zijn wij één Kempen of blijven we als puntje bij paaltje toch liever op ons eigen bestuurlijke erf? Voorstanders van schaalvergroting wijzen op het feit dat eerdere fusies van vrij willekeurige samenraapsels van dorpen één gemeente hebben gemaakt. Eersel bestaat uit zes kernen die alleen al geografisch op de kaart een vreemd geheel vormen. Fusievoorstanders kunnen ook wijzen op de onderlinge economische verbanden, de historische verwantschap en het praktische argument dat gemeenten nu te klein zijn om al die zware taken alleen uit te kunnen voeren.
Geen fusie
Toch lijkt het voorlopig niet van zo’n grote fusie te komen. Verre van. De Eerselse anti-fusiepartij Eersel Samen Anders (ESA) won glansrijk de laatste verkiezingen in maart en het nieuwe bestuur wil er niks van weten. Ondertussen is Oirschot meer naar de stadsregio Eindhoven – met Best en Veldhoven – gaan lonken en ziet Bladel een herindeling ook niet meer zitten. Bergeijk was altijd al tegen. Reusel-De Mierden staat nu alleen in zijn wens om te fuseren.
Spelen hier dezelfde sentimenten als in Nuenen, waar het verzet tegen herindeling heel groot blijkt te zijn? Waarschijnlijk niet. In Nuenen gaat het om samenvoeging met de grote ‘boze’ stad. Door de tegenstanders werd in de campagne een angstbeeld over Eindhoven geschilderd, als de stad vol criminaliteit en flats.
Gelijk
Dat David-Goliath-syndroom is in de Kempen in ieder geval niet aan de orde, beaamt Henri Wijnands, raadslid voor pro-fusiepartij Kernbeleid in Eersel. Hij was als wethouder betrokken bij de fusie in 1997 tussen de kleine gemeente Vessem en het grote Eersel. ,,Er speelde toen veel angst mee: Vessem was bang opgeslokt te worden door de grotere gemeente. Maar de situatie is nu heel anders: het gaat om vijf gemeenten die ongeveer even groot zijn, economisch grotendeels gelijk zijn en dezelfde problemen kennen.”
Sterker nog, met de vorming van één grote gemeente ten westen van Eindhoven zouden de boeren uit de Kempen een enorme machtsfactor kunnen worden tegenover ‘die hoge heren uit de stad’. Ook Ad de Kroon, die eerder dit jaar in samenwerking met SVDL namens de provincie adviseerde over de Kempen, kwam tot de conclusie dat dit gebied de krachten moest bundelen: ofwel door fusie, ofwel door een zogenaamde federatie te vormen.
Genoeglijke sfeer
De echte wil om samen te gaan lijkt te ontbreken. Spelen daarbij andere sentimenten een rol?
Juist het vanzelfsprekende idee dat de Kempengemeenten zoveel op elkaar lijken is ironisch genoeg een groot obstakel om politiek de handen ineen te kunnen slaan, denkt Marcel Boogers, hoogleraar innovatie en regionaal bestuur. Boogers deed onderzoek naar de samenwerking van de gemeenteraden van binnen de Kempencommissie. ,,In de vergaderingen heerst er altijd een genoeglijke sfeer. Zo van: ‘wij zijn gelijk’. Maar als er keuzes gemaakt moeten worden en het geld verdeeld moet worden, blijkt het toch lastig om vanuit gezamenlijkheid te denken. Er wordt van uitgegaan dat er al een politieke eenheid is, terwijl die zich -ook bij de Kempengemeenten- moet ontwikkelen.”
Onoverbrugbare afstanden
Op die manier drijft gemeenschappelijkheid juist een wig tussen de Kempengemeenten. En dan is er nog het fenomeen van de ‘folklore van het kleine verschil’ (een begrip van Sigmund Freud uit 1917, red.) ,,Hierbij worden kleine verschillen die er onderling toch bestaan uitvergroot, tot soms wel onoverbrugbare afstanden,”aldus cultuurhistoricus Gerard Rooijakkers.
Gemeenten die veel op elkaar lijken zijn bang hun autonomie te verliezen als zij bestuurlijk in elkaars armen worden gedreven, bijvoorbeeld bij een dreigende herindeling. – Marcel Boogers, hoogleraar innovatie en regionaal bestuur
Met het navelstaren op die verschillen bevestigen deze gemeenschappen hoeveel ze gemeen hebben, vervolgt Rooijakkers. Het is een fenomeen waar in de Kempische politiek handig gebruik of zelfs misbruik van wordt gemaakt, volgens Boogers. ,,Gemeenten die veel op elkaar lijken zijn bang hun autonomie te verliezen als zij bestuurlijk in elkaars armen worden gedreven, bijvoorbeeld bij een dreigende herindeling. Er ontstaat een soort machtsstrijd. Niet zelden spelen bij tegenstanders van fusies ook persoonlijke belangen mee: een wethouder die bang is in een grotere gemeente zijn positie en carrière kwijt te raken.”
Couleur locale
Vanuit dit motief blazen bestuurders de couleur locale op tot grote hoogten. ,,Ze zeggen daarmee eigenlijk: Stop, tot hier en niet verder met die samenwerking.” Bij gemeenten waar de onderlinge verschillen groter zijn speelt dit minder vaak mee, volgens Boogers. ,,Grotere gemeenten nemen de kleinere gemeenten eromheen vaak op sleeptouw.”
Het is een krachtmeting die vooral op bestuurlijk niveau wordt uitgevochten: de burgers lijkt het weinig te interesseren. Het was ook te zien aan de opvallend lege publieke tribune in de raadszaal van Eersel op de avond dat over de toekomst van deze gemeente werd beslist. ,,Inwoners vinden maar een paar dingen belangrijk: dat bestuurders benaderbaar zijn en hun lokale belangen goed verdedigd worden. Hoe dat bestuurlijk vorm krijgt vinden ze minder interessant.”
Verjaagd
Wie heeft nu de regie, voor de toekomst van de Kempen? De provincie is in elk geval op de rem gaan staan als het om herindeling gaat. Het kabinet komt binnenkort met nieuw beleid hiervoor en dat was vorige week voor Gedeputeerde Staten reden om de fusie van Nuenen met Eindhoven voorlopig in de ijskast te zetten. Een reactie vanuit Den Bosch op het afwijzen van het rapport-De Kroon over de Kempen laat voorlopig ook op zich wachten, laat een woordvoerder weten. Het angstbeeld dat ook in de Kempische gemeenten opborrelde bij het idee van één grote gemeente, en dat ze straks hun eigen stem en karakter verliezen, is daarmee ook weer verjaagd, voor een tijdje.
Terug bij af? De Kempengemeenten zetten ondertussen weer in op een een andere, meer vrijblijvende krachtenbundeling. Ze gaan samen aan de slag met het opstellen van een (nieuwe) strategische agenda voor samenwerking. Laat daarbij vooral even niet meer het woord herindeling vallen, adviseert Boogers. ,,Ga samen na wat de belangrijkste issues zijn die spelen binnen de Kempen, en hoe je die gezamenlijk op een slimme manier kunt oplossen. Een strategische agenda helpt daarbij. Maar dan moet die wel ontwikkeld worden vanuit de vraag: wat heeft de Kempen als geheel nodig? Het moet geen optelsom van de wensenlijstjes van de gemeenten worden.”
Bron: ed.nl (Judith Evertse)
Geplaatst door: SVDL
Lees ook
Over Herindeling.nl
Herindeling.nl is hét expertisecentrum voor politici, bestuurders, gemeentesecretarissen, directeuren, managers en medewerkers betrokken bij een herindeling of geïnteresseerd in het hoe, wat en waarom van herindeling.
Wij helpen u graag
SeinstravandeLaar, organisatieadviseurs voor de publieke sector, is initiatiefnemer van Herindeling.nl. Met kennis van en ervaring met herindeling helpen wij u graag bij de volgende stap in uw proces.
